آخرين حجّ و ماجراي غدير
سال دهم هجرت فرا رسيد، در حقيقت اين سال، سال وداع پيامبر و سال نتيجه گيري و تعيين رهبر و جانشين و سال كامل شدن دين و سال اتمام حجّت بود، پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ با زحمات شبانه روزي و طاقت فرساي خود، بار مسؤوليت بزرگ رسالتش را به پايان رساند و به بهترين وجه موفق گرديد، زمينه پيروزي اسلام را در جهان ايجاد نمايد و سرتاسر جزيره العرب تحت پرچم اسلام در آمد و ميرفت كه انقلاب اسلامي از مرزها صادر گردد و جهان گير شود. اينك به طور فشرده نظري به ماجراي «حجّه الوداع» و «غدير» ميافكنيم:
پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ در سال دهم هجرت از طرف خدا مأمور شد كه شخصاً در مراسم حجّ شركت كند و آن چه از احكام حجّ و هدف از حجّ هست به مردم ابلاغ نمايد، و پيرايهها را از اين عبادت سياسي ـ عبادي دور سازد، و اعلام شد كه آخرين حجّ (و آخرين سال عمر) پيامبر است، مردم از اطراف و اكناف در حجّ آن سال شركت كردند، علي ـ عليه السلام ـ كه به يمن رفته بود، با 34 قرباني و جزيهاي كه از مردم نجران گرفته بود، به پيامبر پيوست، در مدينه و طول راه، هفتاد هزار مسلمان به پيامبر پيوستند، و در مكّه بيش از صد هزار مسلمان، اجتماع كرده و حجّ را با پيامبر انجام دادند، نداي لبيك و شعار توحيد، سراسر مكّه و عرفات و مِني را فرا گرفت. پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ در عرفات و در فرصتهاي مناسب ديگر براي مردم خطبه خواند و سخنراني كرد و مطالب و دستورهاي مهم اسلام را براي آنها بيان نمود، به خصوص پيروي از قرآن و سنّت را تأكيد كرد و در آخر با انگشت شهادت به آسمان اشاره كرد و گفت:
«خدايا شاهد باش كه من پيامهاي تو را به مردم ابلاغ نمودم[1].»
ماجراي غدير خم و تعيين جانشين
پس از مراسم حجّ، مسلمانان آماده حركت به بلاد و شهرهاي خود شدند و پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ عازم مدينه گرديد.
وقتي كه كاروان پيامبر به سرزمين غدير خُمّ (پنج كيلومتري جُحفه) رسيد، جبرئيل از طرف خدا فرود آمد و آيه 67 سوره مائده را بر پيامبر نازل كرد:
«يا أَيهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ يعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ؛ اي پيامبر آن چه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است به طور كامل به مردم برسان و اگر نكني، رسالت او را انجام ندادهاي، و خداوند تو را (از خطرات احتمالي مردم) حفظ ميكند.»
بيابان غدير در حقيقت چهار راهي بود كه مردم حجاز را از هم جدا ميكرد، راهي به سوي مدينه و راهي به عراق و راهي به مصر و راهي به يمن. پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ دستور توقف داد، اعلام كرد آنها كه جلوتر رفتهاند برگردند و آنها كه نرسيدهاند، برسند. جمعيتي بالغ بر 90 هزار و به قول بعضي 114 هزار و به قول بعضي ديگر 120 هزار يا 124 هزار نفر در آن بيابان سوزان، همه در انتظار بودند تا ببينند پيامبر ميخواهد چه امر مهمّي را ابلاغ كند.
روز پنجشنبه 18 ذيحجّه بود كه به دستور پيامبر منبري از جهاز شتران ترتيب داده شد. پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ بر فراز آن رفت و پس از حمد و ثنا و مطالب ديگر... ناگهان خم شد دست علي ـ عليه السلام ـ را گرفت و بلند كرد و فرمود:
«فَمَن كُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِي مَوْلاهُ؛ هر كس كه من مولا و رهبر او هستم علي مولا و رهبر او است.»
اين جمله را سه بار و به گفته بعضي چهار بار تكرار كرد، آن گاه در حق دوستان علي ـ عليه السلام ـ دعا و در حق دشمنانش نفرين نمود، سپس اعلام كرد كه اين موضوع را حاضران به غايبان برسانند. پس از آن، مسلمانان به دستور پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ با شور و هيجان به حضور علي ـ عليه السلام ـ رسيده و مقام امامت و رهبري آن حضرت را پس از پيامبر به او تبريك و تهنيت ميگفتند.[2]
به اين ترتيب، آيين اسلام، توسط پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ پس از تعيين جانشين، به طور كامل به پايان رسيد، و آن چه بر عهده پيامبر اسلام گذاشته شده بود، انجام پذيرفت. پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ در خطبه غدير به خصوص درباره دو چيز وصيت كرد، فرمود:
«من از ميان شما ميروم و دو چيز گرانقدر را در ميان شما ميگذارم اگر به آن دو عمل كنيد هرگز گمراه نخواهيد شد: اولي كتاب خدا، قرآن كه به ريسمان وحي متّصل است و دومي عترت من (ائمه اطهار ـ عليهم السلام ـ)».[3]
اين وصيت با عنوان «حديث ثِقْلَين» معروف است كه شيعه و سنّي آن را نقل كردهاند و از مسلمات تاريخ اسلام ميباشد.
آن گاه آيه 3 سوره مائده نازل گرديد:
«الْيوْمُ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً؛ امروز آيين شما را كامل و نعمت را بر شما تمام كردم و خشنود گشتم كه اسلام دين شما باشد.»
پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ تكبير گفت، در اين هنگام مردم با شور و هيجان نزد علي ـ عليه السلام ـ آمده و او را به اين مقام (رهبري پس از پيامبر) تبريك گفتند، از جمله افراد سرشناس يعني ابوبكر و عمر به محضر علي ـ عليه السلام ـ آمدند و هر كدام جداگانه گفتند:
«بَخٍّ بَخٍّ لَكَ يابْنَ اَبِيطالِبٍ، اَصْبَحْتُ وَ اَمْسَيتَ مَولاي وَ مَوْلا كُلُّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَهٍ؛ آفرين بر تو باد، آفرين بر تو باد اي فرزند ابو طالب كه صبح و شام كردي در حالي كه رهبر من و تمام مردان و زنان مسلمان شدي.»[4]
عذاب فوري اعتراض كننده به رهبريت علي ـ عليه السلام ـ
قرآن در سوره معارج (هفتادمين سوره قرآن) در سه آيه آغاز آن، به ماجراي عذاب فوري اعتراض كننده به ماجراي غدير و رهبريت حضرت علي ـ عليه السلام ـ اشاره كرده و ميفرمايد:
«سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ ـ لِلْكافِرينَ لَيسَ لَهُ دافِعٌ ـ مِنَ اللَّهِ ذِي الْمَعارِجِ؛ تقاضا كنندهاي تقاضاي عذابي (براي خود) كرد، كه آن عذاب رخ داد، اين عذاب مخصوص كافران است و هيچ كس نميتواند آن را دفع كند، از سوي خداوندي كه فرشتگانش به سوي آسمان صعود ميكنند.»
بسياري از مفسّران و محدّثان در ذيل اين آيه چنين نقل كردهاند:
پس از ماجراي غدير، و نصب رهبريت علي ـ عليه السلام ـ از جانب پيامبر اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ، مردم از اطراف و اكناف، از آن باخبر شدند، يكي از كينه توزان لجوج به نام «نعمان بن حارث فهري»[5] به حضور پيامبر آمد و گستاخانه چنين گفت: «تو به ما دستور به گواهي به يكتايي خدا و رسالتت دادي، ما گواهي داديم، سپس دستور به نماز و روزه و حجّ و جهاد و زكات دادي، همه اين دستورها را پذيرفتيم، با اين همه، راضي نشدي تا اين كه اين جوان (اشاره به حضرت علي ـ عليه السلام ـ) را جانشين خود و رهبر ما پس از خود نمودي، آيا اين دستور از ناحيه خودت است يا از ناحيه خدا؟»
پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: «سوگند به خدايي كه معبودي جز او نيست، اين دستور از ناحيه خدا است.»
نعمان كه بسيار خشمگين بود، از پيامبر روي برگردانيد و گفت:
«اللَّهُمَّ إِنْ كانَ هذا هُوَ الْحَقُّ مِنْ عِنْدِكَ فَأَمْطِرْ عَلَينا حِجارَهً مِنَ السَّماءِ؛ خدايا! اگر اين سخن حقّ است و از ناحيه تو است، سنگي از آسمان بر ما بباران!»[6]
بيدرنگ سنگي از آسمان بر سرش فرود آمد و بر زمين در غلتيد و كشته شد. اينجا بود كه سه آيه بالا نازل شد.[7]
============
[1]. اين خطبه در بحار، ج 21، ص 405 آمده است، در اين خطبه پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ 15 دستور مهم اسلامي را مطرح كرده است.
[2]. داستان مشروح غدير، با مدارك بيشمار از كتب اهل تسنن در كتاب الغدير جلد اول آمده است.
[3]. مسند احمد، ج 3، ص 17 و 59؛ صحيح مسلم، جلد 2، ص 38؛ صواعق، ص 91؛ تفسير فخر رازي، ج 3، ص 24.
[4]. الغدير، ج 1، ص 11 و 47.
[5]. در بعضي از عبارات، نام اين شخص، نضر بن حارث بن كلده ذكر شده است (مجمع البيان، ج 10، ص 352).
[6]. بايد توجه داشت كه اين عبارت در آيه 32 انفال آمده است كه از سخنان كفّار است، و نعمان بن حارث در كلام خود، همان حرف كافران را به زبان آورده است.
[7]. مجمع البيان، ج 10، ص 325؛ الغدير، ج 1، ص 239 تا 246 به نقل از سي نفر از علماي معروف اهل تسنّن.